[1] Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam adconventus agendos proficiscitur. Ibi cognoscit de Clodii caede [de]
senatusque consulto certior factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent,delectum tota provincia habere instituit. Eae res in
Galliam Transalpinam celeriter perferuntur. Addunt ipsi et ad fingunt rumoribusGalli, quod res poscere videbatur, retineri
urbano motu Caesarem neque in tantis dissensionibus ad exercitum venire posse.Hac impulsi occasione, qui iam ante se populi
Romani imperio subiectos dolerent liberius atque audacius de bello consiliainire incipiunt. Indictis inter se principes Galliae
conciliis silvestribus ac remotis locis queruntur de Acconis morte; posse hunccasum ad ipsos recidere demonstrant: miserantur
communem Galliae fortunam: omnibus pollicitationibus ac praemius deposcunt quibelli initium faciant et sui capitis periculo
Galliam in libertatem vindicent. In primis rationem esse habendam dicunt,priusquam eorum clandestina consilia efferantur, ut
Caesar ab exercitu intercludatur. Id esse facile, quod neque legiones audeantabsente imperatore ex hibernis egredi, neque
imperator sine praesidio ad legiones pervenire possit. Postremo in aciepraestare interfici quam non veterem belli gloriam
libertatemque quam a maioribus acce perint recuperare.

[2] His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullumpericulum communis salutis causa recusare principesque ex omnibus bellum
facturos pollicentur et, quoniam in praesentia obsidibus cavere inter se nonpossint ne res efferatur, ut iureiurando ac fide
sanciatur, petunt, collatis militaribus signis, quo more eorum gravissimacaerimonia continetur, ne facto initio belli ab reliquis
deserantur. Tum collaudatis Carnutibus, dato iureiurando ab omnibus qui aderant,tempore eius rei constituto ab concilio
disceditur.

[3] Vbi ea dies venit, Carnutes Cotuato et Conconnetodumnoducibus, desperatis hominibus, Cenabum signo dato concurrunt
civesque Romanos, qui negotiandi causa ibi constiterant, in his Gaium FufiumCitam, honestum equitem Romanum, qui rei
frumentariae iussu Caesaris praeerat, interficiunt bonaque eorum diripiunt.Celeriter ad omnes Galliae civitates fama perfertur.
Nam ubicumque maior atque illustrior incidit res, clamore per agros regionesquesignificant; hunc alii deinceps excipiunt et
proximis tradunt, ut tum accidit. Nam quae Cenabi oriente sole gesta essent,ante primam confectam vigiliam in finibus
Arvernorum audita sunt, quod spatium est milium passuum circiter centum LX.

[4] Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius,Arvernus, summae potentiae adulescens, cuius pater principatum Galliae totius
obtinuerat et ob eam causam, quod regnum appetebat, ab civitate erat interfectus,convocatis suis clientibus facile incendit.
Cognito eius consilio ad arma concurritur. Prohibetur ab Gobannitione, patruosuo, reliquisque principibus, qui hanc
temptandam fortunam non existimabant; expellitur ex oppido Gergovia; nondestitit tamen atque in agris habet dilectum egentium
ac perditorum. Hac coacta manu, quoscumque adit ex civitate ad suam sententiamperducit; hortatur ut communis libertatis
causa arma capiant, magnisque coactis copiis adversarios suos a quibus pauloante erat eiectus expellit ex civitate. Rex ab suis
appellatur. Dimittit quoque versus legationes; obtestatur ut in fide maneant.Celeriter sibi Senones, Parisios, Pictones, Cadurcos,
Turonos, Aulercos, Lemovices, Andos reliquosque omnes qui Oceanum attinguntadiungit: omnium consensu ad eum defertur
imperium. Qua oblata potestate omnibus his civitatibus obsides imperat, certumnumerum militum ad se celeriter adduci iubet,
armorum quantum quaeque civitas domi quodque ante tempus efficiat constituit; inprimis equitatui studet. Summae diligentiae
summam imperi severitatem addit; magnitudine supplici dubitantes cogit. Nammaiore commisso delicto igni atque omnibus
tormentis necat, leviore de causa auribus desectis aut singulis effossis oculisdomum remittit, ut sint reliquis documento et
magnitudine poenae perterreant alios.

[5] His suppliciis celeriter coacto exercitu LucteriumCadurcum, summae hominem audaciae, cum parte copiarum in Rutenos
mittit; ipse in Bituriges proficiscitur. Eius adventu Bituriges ad Aeduos,quorum erant in fide, legatos mittunt subsidium rogatum,
quo facilius hostium copias sustinere possint. Aedui de consilio legatorum, quosCaesar ad exercitum reliquerat, copias equitatus
peditatusque subsidio Biturigibus mittunt. Qui cum ad flumen Ligerim venissent,quod Bituriges ab Aeduis dividit, paucos dies
ibi morati neque flumen transire ausi domum revertuntur legatisque nostrisrenuntiant se Biturigum perfidiam veritos revertisse,
quibus id consili fuisse cognoverint, ut, si flumen transissent, una ex parteipsi, altera Arverni se circumsisterent. Id eane de
causa, quam legatis pronuntiarunt, an perfidia adducti fecerint, quod nihilnobis constat, non videtur pro certo esse
proponendum. Bituriges eorum discessu statim cum Arvernis iunguntur.

[6] His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam illeurbanas res virtute Cn. Pompei commodiorem in statum pervenisse
intellegeret, in Transalpinam Galliam profectus est. Eo cum venisset, magnadifficultate adficiebatur, qua ratione ad exercitum
pervenire posset. Nam si legiones in provinciam arcesseret, se absente initinere proelio dimicaturas intellegebat; si ipse ad
exercitum contenderet, ne eis quidem eo tempore qui quieti viderentur suamsalutem recte committi videbat.

[7] Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam civitatemArvernis conciliat. Progressus in Nitiobriges et Gabalos ab
utrisque obsides accipit et magna coacta manu in provinciam Narbonem versuseruptionem facere contendit. Qua re nuntiata
Caesar omnibus consiliis antevertendum existimavit, ut Narbonem proficisceretur.Eo cum venisset, timentes confirmat,
praesidia in Rutenis provincialibus, Volcis Arecomicis, Tolosatibus circumqueNarbonem, quae loca hostibus erant finitima,
constituit; partem copiarum ex provincia supplementumque, quod ex Italiaadduxerat, in Helvios, qui fines Arvernorum
contingunt, convenire iubet.

[8] His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remoto,quod intrare intra praesidia periculosum putabat, in Helvios
proficiscitur. Etsi mons Cevenna, qui Arvernos ab Helviis discludit, durissimotempore anni altissima nive iter impediebat, tamen
discussa nive sex in altitudinem pedum atque ita viis patefactis summo militumsudore ad fines Arvernorum pervenit. Quibus
oppressis inopinantibus, quod se Cevenna ut muro munitos existimabant, ac nesingulari quidem umquam homini eo tempore
anni semitae patuerant, equitibus imperat, ut quam latissime possint vagentur etquam maximum hostibus terrorem inferant.
Celeriter haec fama ac nuntiis ad Vercingetorigem perferuntur; quem perterritiomnes Arverni circumsistunt atque obsecrant, ut
suis fortunis consulat, neve ab hostibus diripiautur, praesertim cum videat omnead se bellum translatum. Quorum ille precibus
per motus castra ex Biturigibus movet in Arveruos versus.

[9] At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec deVercingetorige usu ventura opinione praeceperat, per causam
supplementi equitatusque cogendi ab exercitu discedit; Brutum adulescentem hiscopiis praeficit; hunc monet, ut in omnes partes
equites quam latissime pervagentur: daturum se operam, ne longius triduo abcastris absit. His constitutis rebus suis
inopinantibus quam maximis potest itineribus Viennam pervenit. Ibi nactusrecentem equitatum, quem multis ante diebus eo
praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intermisso per fines Aeduorumin Lingones contendit, ubi duae legiones
hiemabant, ut, si quid etiam de sua salute ab Aeduis iniretur consili,celeritate praecurreret. Eo cum pervenisset, ad reliquas
legiones mittit priusque omnes in unum locum cogit quam de eius adventu Arvernisnuntiari posset. Hac re cognita Vercingetorix
rursus in Bituriges exercitum reducit atque inde profectus Gorgobinam, Boiorumoppidum, quos ibi Helvetico proelio victos
Caesar collocaverat Aeduisque attribuerat, oppugnare instituit.

[10] Magnam haec res Caesari difficultatem ad consiliumcapiendum adferebat, si reliquam partem hiemis uno loco legiones
contineret, ne stipendiariis Aeduorum expugnatis cuncta Gallia deficeret, quodnullum amicis in eo praesidium videretur positum
esse; si maturius ex hibernis educeret, ne ab re frumentaria durissubvectionibus laboraret. Praestare visum est tamen omnis
difficultates perpeti, quam tanta contumelia accepta omnium suorum voluntatesalienare. Itaque cohortatus Aeduos de
supportando commeatu praemittit ad Boios qui de suo adventu doceant hortenturqueut in fide maneant atque hostium impetum
magno animo sustineant. Duabus Agedinci legionibus atque impedimentis totiusexer citus relictis ad Boios proficiscitur.

[11] Altero die cum ad oppidum Senonum Vellaunodunum venisset,ne quem post se hostem relinqueret, quo expeditiore re
frumentaria uteretur, oppugnare instituit idque biduo circumvallavit; tertio diemissis ex oppido legatis de deditione arma conferri,
iumenta produci, sescentos obsides dari iubet. Ea qui conficeret, a. Treboniumlegatum relinquit. Ipse, ut quam primum iter
faceret, Cenabum Carnutum proficiscitur; qui tum primum allato nuntio deoppugnatione Vellaunoduni, cum longius eam rem
ductum iri existimarent, praesidium Cenabi tuendi causa, quod eo mitterent,comparabant. Huc biduo pervenit. Castris ante
oppidum positis diei tempore exclusus in posterum oppugnationem differt quaequead eam rem usui sint militibus imperat et,
quod oppidum Cenabum pons fluminis Ligeris contingebat, veritus ne noctu exoppido profugerent, duas legiones in armis
excubare iubet. Cenabenses paulo ante mediam noctem silentio ex oppido egressiflumen transire coeperunt. Qua re per
exploratores nuntiata Caesar legiones quas expeditas esse iusserat portisincensis intromittit atque oppido potitur, perpaucis ex
hostium numero desideratis quin cuncti caperentur, quod pontis atque itinerumangustiae multitudinis fugam intercluserant.
Oppidum diripit atque incendit, praedam militibus donat, exercitum Ligeremtraducit atque in Biturigum fines pervenit.

[12] Vercingetorix, ubi de Caesaris adventu cognovit,oppuguatione destitit atque obviam Caesari proficiscitur. Ille oppidum
Biturigum positum in via Noviodunum oppugnare instituerat. Quo ex oppido cumlegati ad eum venissent oratum ut sibi
ignosceret suaeque vitae consuleret, ut celeritate reliquas res conficeret, quapleraque erat consecutus, arma conferri, equos
produci, obsides dari iubet. Parte iam obsidum tradita, cum reliquaadministrarentur, centurionibus et paucis militibus
intromissis, qui arma iumentaque conquirerent, equitatus hostium procul visusest, qui agmen Vercingetorigis antecesserat.
Quem simul atque oppidani conspexerunt atque in spem auxili venerunt, clamoresublato arma capere, portas claudere, murum
complere coeperunt. Centuriones in oppido, cum ex significatione Gallorum novialiquid ab eis iniri consili intellexissent, gladiis
destrictis portas occupaverunt suosque omnes incolumes receperunt.

[13] Caesar ex castris equitatum educi iubet, proeliumequestre committit: laborantibus iam suis Germanos equites circiter
CCCC summittit, quos ab initio habere secum instituerat. Eorum impetum Gallisustinere non potuerunt atque in fugam coniecti
multis amissis se ad agmen receperunt. Quibus profligatis rursus oppidaniperterriti comprehensos eos, quorum opera plebem
concitatam existimabant, ad Caesarem perduxerunt seseque ei dediderunt. Quibusrebus confectis, Caesar ad oppidum
Avaricum, quod erat maximum munitissimumque in finibus Biturigum atque agrifertilissima regione, profectus est, quod eo
oppido recepto civitatem Biturigum se in potestatem redacturum confidebat.

[14] Vercingetorix tot continuis incommodis Vellaunoduni,Cenabi, Novioduni acceptis suos ad concilium convocat. Docet longe
alia ratione esse bellum gerendum atque antea gestum sit. Omnibus modis huic reistudendum, ut pabulatione et commeatu
Romani prohibeantur. Id esse facile, quod equitatu ipsi abundent et quod annitempore subleventur. Pabulum secari non posse;
necessario dispersos hostes ex aedificiis petere: hos omnes cotidie ab equitibusdeligi posse. Praeterea salutis causa rei familiaris
commoda neglegenda: vicos atque aedificia incendi oportere hoc spatio ab viaquoque versus, quo pabulandi causa adire posse
videantur. Harum ipsis rerum copiam suppetere, quod, quorum in finibus bellumgeratur, eorum opibus subleventur: Romanos
aut inopiam non laturos aut magno periculo longius ab castris processuros; nequeinteresse, ipsosne interficiant, impedimentisne
exuant, quibus amissis bellum geri non possit. Praeterea oppida incendi oportere,quae non munitione et loci natura ab omni sint
periculo tuta, neu suis sint ad detractandam militiam receptacula neu Romanisproposita ad copiam commeatus praedamque
tollendam. Haec si gravia aut acerba videautur, multo illa gravius aestimare,liberos, coniuges in servitutem abstrahi, ipsos
interfici; quae sit necesse accidere victis.

[15] Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XXurbes Biturigum iucenduntur. Hoc idem fit in reliquis
civitatibus: in omnibus partibus incendia conspiciuntur; quae etsi magno cumdolore omnes ferebant, tamen hoc sibi solati
proponebant, quod se prope explorata victoria celeriter amissa reciperaturosconfidebant. Deliberatur de Avarico in communi
concilio, incendi placeret an defendi. Procumbunt omnibus Gallis ad pedesBituriges, ne pulcherrimam prope totius Galliae
urbem, quae praesidio et ornamento sit civitati, suis manibus succenderecogerentur: facile se loci natura defensuros dicunt,
quod prope ex omnibus partibus flumine et palude circumdata unum habeat etperangustum aditum. Datur petentibus venia
dissuadente primo Vercingetorige, post concedente et precibus ipsorum etmisericordia vulgi. Defensores oppido idonei
deliguntur.

[16] Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequituret locum castris deligit paludibus silvisque munitum ab Avarico
longe milia passuum XVI. Ibi per certos exploratores in singula diei temporaquae ad Avaricum agerentur cognoscebat et quid
fieri vellet imperabat. Omnes nostras pabulationes frumentationesque observabatdispersosque, cum longius necessario
procederent, adoriebatur magnoque incommodo adficiebat, etsi, quantum rationeprovideri poterat, ab nostris occurrebatur, ut
incertis temporibus diversisque itineribus iretur.

[17] Castris ad eam partem oppidi positis Caesar, quaeintermissa [a] flumine et a paludibus aditum, ut supra diximus, angustum
habebat, aggerem apparare, vineas agere, turres duas constituere coepit: namcircumvallare loci natura prohibebat. De re
frumentaria Boios atque Aeduos adhortari non destitit; quorum alteri, quod nullostudio agebant, non multum adiuvabant, alteri
non magnis facultatibus, quod civitas erat exigua et infirma, celeriter quodhabuerunt consumpserunt. Summa difficultate rei
frumentariae adfecto exercitu tenuitate Boiorum, indiligentia Aeduorum,incendiis aedificiorum, usque eo ut complures dies
frumento milites caruerint et pecore ex longinquioribus vicis adacto extremamfamem sustentarent, nulla tamen vox est ab eis
audita populi Romani maiestate et superioribus victoriis indigna. Quin etiamCaesar cum in opere singulas legiones appellaret et,
si acerbius inopiam ferrent, se dimissurum oppugnationem diceret, universi ab eo,ne id faceret, petebant: sic se complures
anuos illo imperante meruisse, ut nullam ignominiam acciperent, nusquam infectare discederent: hoc se ignominiae laturos loco,
si inceptam oppugnationem reliquissent: praestare omnes perferre acerbitates,quam non civibus Romanis, qui Cenabi perfidia
Gallorum interissent, parentarent. Haec eadem centurionibus tribunisque militummandabant, ut per eos ad Caesarem
deferrentur.

[18] Cum iam muro turres appropinquassent, ex captivis Caesarcognovit Vercingetorigem consumpto pabulo castra movisse
propius Avaricum atque ipsum cum equitatu expeditisque, qui inter equitesproeliari consuessent, insidiarum causa eo profectum,
quo nostros postero die pabulatum venturos arbitraretur. Quibus rebus cognitismedia nocte silentio profectus ad hostium castra
mane pervenit. Illi celeriter per exploratores adventu Caesaris cognito carrosimpedimentaque sua in artiores silvas abdiderunt,
copias omnes in loco edito atque aperto instruxerunt. Qua re nuntiata Caesarceleriter sarcinas conferri, arma expediri iussit.

[19] Collis erat leniter ab infimo acclivis. Hunc ex omnibusfere partibus palus difficilis atque impedita cingebat non latior
pedibus quinquaginta. Hoc se colle interruptis pontibus Galli fiducia locicontinebant generatimque distributi in civitates omnia
vada ac saltus eius paludis obtinebant sic animo parati, ut, si eam paludemRomani perrumpere conarentur, haesitantes
premerent ex loco superiore; ut qui propinquitatem loci videret paratos propeaequo Marte ad dimicandum existimaret, qui iniqui
tatem condicionis perspiceret inani simulatione sese ostentare cognosceret.Indignantes milites Gaesar, quod conspectum suum
hostes perferre possent tantulo spatio interiecto, et signum proeli ecentesedocet, quanto detrimento et quot virorum tortium
morte necesse sit constare victoriam; quos cum sic animo paratos videat, utnullum pro sua laude periculum recusent, summae
se iniquitatis condemnari debere, nisi eorum vitam sua salute habeat cariorem.Sic milites consolatus eodem die reducit in castra
reliquaque quae ad oppugnationem pertinebant oppidi administrare instituit.

[20] Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionisinsimulatus, quod castra propius Romanos movisset, quod cum omni
equitatu discessisset, quod sine imperio tantas copias reliquisset, quod eiusdiscessu Romani tanta opportunitate et celeritate
venissent: non haec omnia fortuito aut sine consilio accidere potuisse; regnumillum Galliae malle Caesaris concessu quam
ipsorum habere beneficio–tali modo accusatus ad haec respondit: Quod castramovisset, factum inopia pabuli etiam ipsis
hortantibus; quod propius Romanos accessisset, persuasum loci opportunitate, quise ipsum munitione defenderet: equitum vero
operam neque in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem, quosint profecti. Summam imperi se consulto nulli
discedentem tradidisse, ne is multitudinis studio ad dimicandum impelleretur;cui rei propter animi mollitiem studere omnes
videret, quod diutius laborem ferre non possent. Romani si casu intervenerint,fortunae, si alicuius indicio vocati, huic habendam
gratiam, quod et paucitatem eorum ex loco superiore cognoscere et virtutemdespicere potuerint, qui dimicare non ausi turpiter
se in castra receperint. Imperium se ab Caesare per proditionem nullumdesiderare, quod habere victoria posset, quae iam esset
sibi atque omnibus Gallis explorata: quin etiam ipsis remittere, si sibi magishonorem tribuere, quam ab se salutem accipere
videantur. “Haec ut intellegatis,” inquit, “a me sincerepronuntiari, audite Romanos milites.” Producit servos, quos in pabulatione
paucis ante diebus exceperat et fame vinculisque excruciaverat. Hi iam anteedocti quae interrogati pronuntiarent, milites se esse
legionarios dicunt; fame et inopia adductos clam ex castris exisse, si quidfrumenti aut pecoris in agris reperire possent: simili
omnem exercitum inopia premi, nec iam vires sufficere cuiusquam nec ferre operislaborem posse: itaque statuisse imperatorem,
si nihil in oppugnatione oppidi profecissent, triduo exercitum deducere. “Haec,”inquit, “a me,” Vercingetorix, “beneficia habetis,
quem proditionis insimulatis; cuius opera sine vestro sanguine tantum exercitumvictorem fame consumptum videtis; quem
turpiter se ex fuga recipientem ne qua civitas suis finibus recipiat a meprovisum est.”

[21] Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat,quod facere in eo consuerunt cuius orationem approbant:
summum esse Vercingetorigem ducem, nec de eius fide dubitandum, nec maioreratione bellum administrari posse. Statuunt, ut
X milia hominum delecta ex omnibus copiis in oppidum mittantur, nec solisBiturigibus communem salutem committendam
censent, quod paene in eo, si id oppidum retinuissent, summam victoriae constareintellegebant.

[22] Singulari militum nostrorum virtuti consilia cuius quemodi Gallorum occurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad
omnia imitanda et efficienda, quae ab quoque traduntur, aptissimum. Nam etlaqueis falces avertebant, quas, cum destinaverant,
tormentis introrsus reducebant, et aggerem cuniculis subtrahebant, eo scientiusquod apud eos magnae sunt ferrariae atque omne
genus cuniculorum notum atque usitatum est. Totum autem murum ex omni parteturribus contabulaverant atque has coriis
intexerant. Tum crebris diurnis nocturnisque eruptionibus aut aggeri igneminferebant aut milites occupatos in opere
adoriebantur, et nostrarum turrium altitudinem, quantum has cotidianus aggerexpresserat, commissis suarum turrium malis
adaequabant, et apertos cuniculos praeusta et praeacuta materia et picefervefacta et maximi ponderis saxis morabantur
moenibusque appropinquare prohibebant.

[23] Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabesderectae perpetuae in longitudinem paribus intervallis, distantes inter
se binos pedes, in solo collocantur. Hae revinciuntur introrsus et multo aggerevestiuntur: ea autem, quae diximus, inter valla
grandibus in fronte saxis effarciuntur. His collocatis et coagmentatis aliusinsuper ordo additur, ut idem illud intervallum servetur
neque inter se contingant trabes, sed paribus intermissae spatiis singulaesingulis saxis interiectis arte contineantur. Sic deinceps
omne opus contexitur, dum iusta muri altitudo expleatur. Hoc cum in speciemvarietatemque opus deforme non est alternis
trabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines servant, tum ad utilitatem etdefensionem urbium summam habet
opportunitatem, quod et ab incendio lapis et ab ariete materia defendit, quaeperpetuis trabibus pedes quadragenos plerumque
introrsus revincta neque perrumpi neque distrahi potest.

[24] His tot rebus impedita oppugnatione milites, cum tototempore frigore et assiduis imbribus tardarentur, tamen continenti
labore omnia haec superaverunt et diebus XXV aggerem latum pedes CCCXXX, altumpedes LXXX exstruxerunt. Cum is
murum hostium paene contingeret, et Caesar ad opus consuetudine excubaretmilites que hortaretur, ne quod omnino tempus ab
opere intermitteretur, paulo ante tertiam vigiliam est animadversum fumareaggerem, quem cuniculo hostes succenderant,
eodemque tempore toto muro clamore sublato duabus portis ab utroque latereturrium eruptio fiebat, alii faces atque aridam
materiem de muro in aggerem eminus iaciebant, picem reliquasque res, quibusignis excitari potest, fundebant, ut quo primum
curreretur aut cui rei ferretur auxilium vix ratio iniri posset. Tamen, quodinstituto Caesaris semper duae legiones pro castris
excubabant pluresque partitis temporibus erant in opere, celeriter factum est,ut alii eruptionibus resisterent, alii turres reducerent
aggeremque inter scinderent, omnis vero ex castris multitudo ad restinguendumconcurreret.

[25] Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctispugnaretur, semperque hostibus spes victoriae redintegraretur, eo
magis, quod deustos pluteos turrium videbant nec facile adire apertos adauxiliandum animadvertebant, semperque ipsi recentes
defessis succederent omnemque Galliae salutem in illo vestigio temporis positamarbitrarentur, accidit inspectantibus nobis quod
dignum memoria visum praetereundum non existimavimus. Quidam ante portam oppidiGallus per manus sebi ac picis traditas
glebas in ignem e regione turris proiciebat: scorpione ab latere dextrotraiectus exanimatusque concidit. Hunc ex proximis unus
iacentem transgressus eodem illo munere fungebatur; eadem ratione ictuscorpionis exanimato alteri successit tertius et tertio
quartus, nec prius ille est a propugnatoribus vacuus relictus locus quamrestincto aggere atque omni ex parte summotis hostibus
finis est pugnandi factus.

[26] Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, posterodie consilium ceperunt ex oppido profugere hortante et iubente
Vercingetorige. Id silentio noctis conati non magna iactura suorum seseeffecturos sperabant, propterea quod neque longe ab
oppido castra Vercingetorigis aberant, et palus, quae perpetua intercedebat,Romanos ad insequendum tardabat. Iamque hoc
facere noctu apparabant, cum matres familiae repente in publicum procurreruntflentesque proiectae ad pedes suorum omnibus
precibus petierunt, ne se et communes liberos hostibus ad supplicium dederent,quos ad capiendam fugam naturae et virium
infirmitas impediret. Vbi eos in sententia perstare viderunt, quod plerumque insummo periculo timor misericordiam non recipit,
conclamare et significare de fuga Romanis coeperunt. Quo timore perterritiGalli, ne ab equitatu Romanorum viae
praeoccuparentur, consilio destiterunt.

[27] Postero die Caesar promota turri perfectisque operibusquae facere instituerat, magno coorto imbre non inutilem hanc ad
capiendum consilium tempestatem arbitratus est, quod paulo incautius custodiasin muro dispositas videbat, suosque languidius
in opere versari iussit et quid fieri vellet ostendit. Legionibusque intravineas in occulto expeditis, cohortatus ut aliquando pro
tantis laboribus fructum victoriae perciperent, eis qui primi murum ascendissentpraemia proposuit militibusque signum dedit. Illi
subito ex omnibus partibus evolaverunt murumque celeriter compleverunt.

[28] Hostes re nova perterriti muro turribusque deiecti inforo ac locis patentioribus cuneatim constiterunt, hoc animo ut si qua
ex parte obviam contra veniretur acie instructa depugnarent. Vbi neminem inaequum locum sese demittere, sed toto undique
muro circumfundi viderunt, veriti ne omnino spes fugae tolleretur, abiectisarmis ultimas oppidi partes continenti impetu
petiverunt, parsque ibi, cum angusto exitu portarum se ipsi premerent, amilitibus, pars iam egressa portis ab equitibus est
interfecta; nec fuit quisquam, qui praedae studeret. Sic et Cenabi caede etlabore operis incitati non aetate confectis, non
mulieribus, non infantibus pepercerunt. Denique ex omni numero, qui fuitcirciter milium XL, vix DCCC, qui primo clamore
audito se ex oppido eiecerunt, incolumes ad Vercingetorigem pervenerunt. Quosille multa iam nocte silentio ex fuga excepit,
veritus ne qua in castris ex eorum concursu et misericordia vulgi seditiooreretur, ut procul in via dispositis familiaribus suis
principibusque civitatum disparandos deducendosque ad suos curaret, quae cuiquecivitati pars castrorum ab initio obvenerat.

[29] Postero die concilio convocato consolatus cohortatusqueest ne se admodum animo demitterent, ne perturbarentur
incommodo. Non virtute neque in acie vicisse Romanos, sed artificio quodam etscientia oppugnationis, cuius rei fuerint ipsi
imperiti. Errare, si qui in bello omnes secundos rerum proventus exspectent.Sibi numquam placuisse Avaricum defendi, cuius
rei testes ipsos haberet; sed factum imprudentia Biturigum et nimia obsequentiareliquorum uti hoc incommodum acciperetur. Id
tamen se celeriter maioribus commodis sanaturum. Nam quae ab reliquis Galliscivitates dissentirent, has sua diligentia
adiuncturum atque unum consilium totius Galliae effecturum, cuius consensui neorbis quidem terrarum possit obsistere; idque
se prope iam effectum habere. Interea aequum esse ab eis communis salutis causaimpetrari ut castra munire instituerent, quo
facilius repentinos hostium impetus sustinerent.

[30] Fuit haec oratio non ingrata Gallis, et maxime, quod ipseanimo non defecerat tanto accepto incommodo neque se in
occultum abdiderat et conspectum multitudinis fugerat; plusque animo providereet praesentire existimabatur, quod re integra
primo incendendum Avaricum, post deserendum censuerat. Itaque ut reliquorumimperatorum res adversae auctoritatem
minuunt, sic huius ex contrario dignitas incommodo accepto in dies augebatur.Simul in spem veniebant eius adfirmatione de
reliquis adiungendis civitatibus; primumque eo tempore Galli castra munireinstituerunt et sic sunt animo confirmati, homines
insueti laboris, ut omnia quae imperarentur sibi patienda existimarent.

[31] Nec minus quam est pollicitus Vercingetorix animolaborabat ut reliquas civitates adiungeret, atque eas donis
pollicitationibusque alliciebat. Huic rei idoneos homines deligebat, quorumquisque aut oratione subdola aut amicitia facillime
capere posset. Qui Avarico expugnato refugerant, armandos vestiendosque curat;simul, ut deminutae copiae redintegrarentur,
imperat certum numerum militum civitatibus, quem et quam ante diem in castraadduci velit, sagittariosque omnes, quorum erat
permagnus numerus in Gallia, conquiri et ad se mitti iubet. His rebus celeriterid quod Avarici deperierat expletur. Interim
Teutomatus, Olloviconis filius, rex Nitiobrigum, cuius pater ab senatu nostroamicus erat appellatus, cum magno equitum
suorum numero et quos ex Aquitania conduxerat ad eum pervenit.

[32] Caesar Avarici complures dies commoratus summamque ibicopiam frumenti et reliqui commeatus nactus exercitum ex
labore atque inopia refecit. Iam prope hieme confecta cum ipso anni tempore adgerendum bellum vocaretur et ad hostem
proficisci constituisset, sive eum ex paludibus silvisque elicere sive obsidionepremere posset, legati ad eum principes Aeduorum
veniunt oratum ut maxime necessario tempore civitati subveniat: summo esse inpericulo rem, quod, cum singuli magistratus
antiquitus creari atque regiam potestatem annum obtinere consuessent, duomagistratum gerant et se uterque eorum legibus
creatum esse dicat. Horum esse alterum Convictolitavem, florentem et illustremadulescentem, alterum Cotum, antiquissima
familia natum atque ipsum hominem summae potentiae et magnae cognationis, cuiusfrater Valetiacus proximo anno eundem
magistratum gesserit. Civitatem esse omnem in armis; divisum senatum, divisumpopulum, suas cuiusque eorum clientelas.
Quod si diutius alatur controversia, fore uti pars cum parte civitatisconfligat. Id ne accidat, positum in eius diligentia atque
auctoritate.

[33] Caesar, etsi a bello atque hoste discedere detrimentosumesse existimabat, tamen non ignorans quanta ex dissensionibus
incommoda oriri consuessent, ne tanta et tam coniuncta populo Romano civitas,quam ipse semper aluisset omnibusque rebus
ornasset, ad vim atque arma descenderet, atque ea pars quae minus sibiconfideret auxilia a Vercingetorige arcesseret, huic rei
praevertendum existimavit et, quod legibus Aeduorum eis, qui summum magistra tumobtinerent, excedere ex finibus non liceret,
ne quid de iure aut de legibus eorum deminuisse videretur, ipse in Aeduosproficisci statuit senatumque omnem et quos inter
controversia esset ad se Decetiam evocavit. Cum prope omnis civitas eoconvenisset, docereturque paucis clam convocatis alio
loco, alio tempore atque oportuerit fratrem a fratre renuntiatum, cum leges duoex una familia vivo utroque non solum
magistratus creari vetarent, sed etiam in senatu esse prohiberent, Cotumimperium deponere coegit, Convictolitavem, qui per
sacerdotes more civitatis intermissis magistratibus esset creatus, potestatemobtinere iussit.

[34] Hoc decreto interposito cohortatus Aeduos, utcontroversiarum ac dissensionis obliviscerentur atque omnibus omissis his
rebus huic bello servirent eaque quae meruissent praemia ab se devicta Galliaexspectarent equitatumque omnem et peditum
milia decem sibi celeriter mitterent, quae in praesidiis rei frumentariae causadisponeret, exercitum in duas partes divisit: quattuor
legiones in Senones Parisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in Arvernos adoppidum Gergoviam secundum flumen Elaver
duxit; equitatus partem illi attribuit, partem sibi reliquit. Qua re cognitaVercingetorix omnibus interruptis eius fluminis pontibus
ab altera fluminis parte iter facere coepit.

[35] Cum uterque utrimque exisset exercitus, in conspectufereque e regione castris castra ponebant dispositis exploratoribus,
necubi effecto ponte Romani copias traducerent. Erat in magnis Caesarisdifficultatibus res, ne maiorem aestatis partem flumine
impediretur, quod non fere ante autumnum Elaver vado transiri solet. Itaque, neid accideret, silvestri loco castris positis e
regione unius eorum pontium, quos Vercingetorix rescindendos curaverat, posterodie cum duabus legionibus in occulto restitit;
reliquas copias cum omnibus impedimentis, ut consueverat, misit, apertisquibusdam cohortibus, uti numerus legionum constare
videretur. His quam longissime possent egredi iussis, cum iam ex diei temporeconiecturam ceperat in castra perventum, isdem
sublicis, quarum pars inferior integra remanebat, pontem reficere coepit.Celeriter effecto opere legionibusque traductis et loco
castris idoneo delecto reliquas copias revocavit. Vercingetorix re cognita, necontra suam voluntatem dimicare cogeretur, magnis
itineribus antecessit.

[36] Caesar ex eo loco quintis castris Gergoviam pervenitequestrique eo die proelio levi facto perspecto urbis situ, quae posita in
altissimo monte omnes aditus difficiles habebat, de expugnatione desperavit, deobsessione non prius agendum constituit, quam
rem frumentariam expedisset. At Vercingetorix castris, prope oppidum positis,mediocribus circum se intervallis separatim
singularum civitatium copias collocaverat atque omnibus eius iugi collibusoccupatis, qua despici poterat, horribilem speciem
praebebat; principesque earum civitatium, quos sibi ad consilium capiendumdelegerat, prima luce cotidie ad se convenire
iubebat, seu quid communicandum, seu quid administrandum videretur; neque ullumfere diem intermittebat quin equestri
proelio interiectis sagittariis, quid in quoque esset animi ac virtutis suorumperspiceret. Erat e regione oppidi collis sub ipsis
radicibus montis, egregie munitus atque ex omni parte circumcisus; quem sitenerent nostri, et aquae magna parte et pabulatione
libera prohibituri hostes videbantur. Sed is locus praesidio ab his non nimisfirmo tenebatur. Tamen silentio noctis Caesar ex
castris egressus, priusquam subsidio ex oppido veniri posset, deiecto praesidiopotitus loco duas ibi legiones collocavit fossamque
duplicem duodenum pedum a maioribus castris ad minora perduxit, ut tuto abrepentino hostium incursu etiam singuli commeare
possent.

[37] Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitavis Aeduus,cui magistratum adiudicatum a Caesare demonstravimus,
sollicitatus ab Arvernis pecunia cum quibusdam adulescentibus colloquitur;quorum erat princeps Litaviccus atque eius fratres,
amplissima familia nati adulescentes. Cum his praemium communicat hortaturque,ut se liberos et imperio natos meminerint.
Vnam esse Aeduorum civitatem, quae certissimam Galliae victoriam detineat; eiusauctoritate reliquas contineri; qua traducta
locum consistendi Romanis in Gallia non fore. Esse nonnullo se Caesarisbeneficio adfectum, sic tamen, ut iustissimam apud
eum causam obtinuerit; sed plus communi libertati tribuere. Cur enim potiusAedui de suo iure et de legibus ad Caesarem
disceptatorem, quam Romani ad Aeduos veniant? Celeriter adulescentibus etoratione magistratus et praemio deductis, cum se
vel principes eius consili fore profiterentur, ratio perficiendi quaerebatur,quod civitatem temere ad suscipiendum bellum adduci
posse non confidebant. Placuit ut Litaviccus decem illis milibus, quae Caesariad bellum mitterentur, praeficeretur atque ea
ducenda curaret, fratresque eius ad Caesarem praecurrerent. Reliqua qua rationeagi placeat constituunt.

[38] Litaviccus accepto exercitu, cum milia passuum circiterXXX ab Gergovia abesset, convocatis subito militibus lacrimans,
“Quo proficiscimur,” inquit, “milites? Omnis noster equitatus,omnis nobilitas interiit; principes civitatis, Eporedorix et
Viridomarus, insimulati proditionis ab Romanis indicta causa interfecti sunt.Haec ab ipsis cognoscite, qui ex ipsa caede fugerunt:
nam ego fratribus atque omnibus meis propinquis interfectis dolore prohibeor,quae gesta sunt, pronuntiare.” Producuntur hi
quos ille edocuerat quae dici vellet, atque eadem, quae Litaviccuspronuntiaverat, multitudini exponunt: multos equites
Aeduorum interfectos, quod collocuti cum Arvernis dicerentur; ipsos se intermultitudinem militum occultasse atque ex media
caede fugisse. Conclamant Aedui et Litaviccum obsecrant ut sibi consulat.”Quasi vero,” inquit ille, “consili sit res, ac non
necesse sit nobis Gergoviam contendere et cum Arvernis nosmet coniungere. Andubitamus quin nefario facinore admisso
Romani iam ad nos interficiendos concurrant? Proinde, si quid in nobis animiest, persequamur eorum mortem qui indignissime
interierunt, atque hos latrones interficiamus.” Ostendit cives Romanos, quieius praesidi fiducia una erant: magnum numerum
frumenti commeatusque diripit, ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntiostota civitate Aeduorum dimittit, eodem mendacio
de caede equitum et principum permovet; hortatur ut simili ratione atque ipsefecerit suas iniurias persequantur.

[39] Eporedorix Aeduus, summo loco natus adulescens et summaedomi potentiae, et una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed
genere dispari, quem Caesar ab Diviciaeo sibi traditum ex humili loco ad summamdignitatem perduxerat, in equitum numero
convenerant nominatim ab eo evocati. His erat inter se de principatu contentio,et in illa magistratuum controversia alter pro
Convictolitavi, alter pro Coto summis opibus pugnaverant. Ex eis Eporedorixcognito Litavicci consilio media fere nocte rem ad
Caesarem defert; orat ne patiatur civitatem pravis adulescentium consiliis abamicitia populi Romani deficere; quod futurum
provideat, si se tot hominum milia cum hostibus coniunxerint, quorum salutemneque propinqui neglegere, neque civitas levi
momento aestimare posset.

[40] Magna adfectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quodsemper Aeduorum civitati praecipue indulserat, nulla interposita
dubitatione legiones expeditas quattuor equitatumque omnem ex castris educit;nec fuit spatium tali tempore ad contrahenda
castra, quod res posita in celeritate videbatur; Gaium Fabium legatum eumlegionibus duabus castris praesidio relinquit. Fratres
Litavicci eum comprehendi iussisset, paulo ante reperit ad hostes fugisse.Adhortatus milites, ne necessario tempore itineris
labore permoveantur, cupidissimis omnibus progressus milia passuum XXV agmenAeduorum conspicatus immisso equitatu iter
eorum moratur atque impedit interdicitque omnibus ne quemquam interficiant.Eporedorigem et Viridomarum, quos illi
interfectos existimabant, inter equites versari suosque appellare iubet. Hiscognitis et Litavicci fraude perspecta Aedui manus
tendere, deditionem significare et proiectis armis mortem deprecari incipiunt.Litaviccus cum suis clientibus, quibus more
Gallorum nefas est etiam in extrema fortuna deserere patronos, Gergoviamprofugit.

[41] Caesar nuntiis ad civitatem Aeduorum missis, qui suobeneficio conservatos docerent quos iure belli interficere potuisset,
tribusque horis noctis exercitui ad quietem datis castra ad Gergoviam movit.Medio fere itinere equites a Fabio missi, quanto res
in periculo fuerit, exponunt. Summis copiis castra oppugnata demonstrant, cumcrebro integri defessis succederent nostrosque
assiduo labore defatigarent, quibus propter magnitudinem castrorum perpetuoesset isdem in vallo permanendum. Multitudine
sagittarum atque omnis generis telorum multos vulneratos; ad haec sustinendamagno usui fuisse tormenta. Fabium discessu
eorum duabus relictis portis obstruere ceteras pluteosque vallo addere et se inposterum diem similemque casum apparare. His
rebus cognitis Caesar summo studio militum ante ortum solis in castra pervenit.

[42] Dum haec ad Gergoviam geruntur, Aedui primis nuntiis abLitavicco acceptis nullum sibi ad cognoscendum spatium
relinquunt. Impellit alios avaritia, alios iracundia et temeritas, quae maximeilli hominum generi est innata, ut levem auditionem
habeant pro re comperta. Bona civium Romanorum diripiunt, caedes faciunt, inservitutem abstrahunt. Adiuvat rem proclinatam
Convictolitavis plebemque ad furorem impellit, ut facinore admisso ad sanitatemreverti pudeat. Marcum Aristium, tribunum
militum, iter ad legionem facientem fide data ex oppido Cabillono educunt: idemfacere cogunt eos, qui negotiandi causa ibi
constiterant. Hos continuo (in) itinere adorti omnibus impedimentis exuunt;repugnantes diem noctemque obsident; multis
utrimque interfectis maiorem multitudinem armatorum concitant.

[43] Interim nuntio allato omnes eorum milites in potestateCaesaris teneri, concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consilio
demonstrant; quaestionem de bonis direptis decernunt, Litavicci fatrumque bonapublicant, legatos ad Caesarem sui purgandi
gratia mittunt. Haec faciunt reciperandorum suorum causa; sed contaminatifacinore et capti compendio ex direptis bonis, quod
ea res ad multos pertinebat, timore poenae exterriti consilia clam de belloinire incipiunt civitatesque reliquas legationibus
sollicitant. Quae tametsi Caesar intellegebat, tamen quam mitissime potestlegatos appellat: nihil se propter inscientiam
levitatemque vulgi gravius de civitate iudicare neque de sua in Aeduosbenevolentia deminuere. Ipse maiorem Galliae motum
exspectans, ne ab omnibus civitatibus circumsisteretur, consilia inibatquemadmodum ab Gergovia discederet ac rursus omnem
exercitum contraheret, ne profectio nata ab timore defectionis similis fugaevideretur.

[44] Haec cogitanti accidere visa est facultas bene reigerendae. Nam cum in minora castra operis perspiciendi causa venisset,
animadvertit collem, qui ab hostibus tenebatur, nudatum hominibus, quisuperioribus diebus vix prae multitudine cerni poterat.
Admiratus quaerit ex perfugis causam, quorum magnus ad eum cotidie numerusconfluebat. Constabat inter omnes, quod iam
ipse Caesar per exploratores cognoverat, dorsum esse eius iugi prope aequum, sedhunc silvestrem et angustum, qua esset aditus
ad alteram partem oppidi; huic loco vehementer illos timere nec iam alitersentire, uno colle ab Romanis occupato, si alterum
amisissent, quin paene circumvallati atque omni exitu et pabulatione interclusividerentur: ad hunc muniendum omnes a
Vercingetorige evocatos.

[45] Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas;eis de media nocte imperat, ut paulo tumultuosius omnibus locis
vagarentur. Prima luce magnum numerum impedimentorum ex castris mulorumqueproduci deque his stramenta detrahi
mulionesque cum cassidibus equitum specie ac simulatione collibus circumvehiiubet. His paucos addit equites qui latius
ostentationis causa vagarentur. Longo circuitu easdem omnes iubet petereregiones. Haec procul ex oppido videbantur, ut erat a
Gergovia despectus in castra, neque tanto spatio certi quid esset exploraripoterat. Legionem unam eodem iugo mittit et paulum
progressam inferiore constituit loco silvisque occultat. Augetur Gallissuspicio, atque omnes illo ad munitionem copiae
traducuntur. Vacua castra hostium Caesar conspicatus tectis insignibus suorumoccultatisque signis militaribus raros milites, ne
ex oppido animadverterentur, ex maioribus castris in minora traducit legatisque,quos singulis legionibus praefecerat, quid fieri
velit ostendit: in primis monet ut contineant milites, ne studio pugnandi autspe praedae longius progrediantur; quid iniquitas loci
habeat incommodi proponit: hoc una celeritate posse mutari; occasionis esse rem,non proeli. His rebus eitis signum dat et ab
dextra parte alio ascensu eodem tempore Aeduos mittit.

[46] Oppidi murus ab planitie atque initio ascensus rectaregione, si nullus anfractus intercederet, MCC passus aberat: quidquid
huc circuitus ad molliendum clivum accesserat, id spatium itineris augebat. Amedio fere colle in longitudinem, ut natura montis
ferebat, ex grandibus saxis sex pedum murum qui nostrorum impetum tardaretpraeduxerant Galli, atque inferiore omni spatio
vacuo relicto superiorem partem collis usque ad murum oppidi densissimis castriscompleverant. Milites dato signo celeriter ad
munitionem perveniunt eamque transgressi trinis castris potiuntur; ac tanta fuitin castris capiendis celeritas, ut Teutomatus, rex
Nitiobrigum, subito in tabernaculo oppressus, ut meridie conquieverat, superiorecorporis parte nudata vulnerato equo vix se ex
manibus praedantium militum eriperet.

[47] Consecutus id quod animo proposuerat, Caesar receptuicani iussit legionique decimae, quacum erat, continuo signa
constituit. Ac reliquarum legionum milites non exaudito sono tubae, quod satismagna valles intercedebat, tamen ab tribunis
militum legatisque, ut erat a Caesare praeceptum, retinebantur. Sed elati speceleris victoriae et hostium fuga et superiorum
temporum secundis proeliis nihil adeo arduum sibi esse existimaverunt quod nonvirtute consequi possent, neque finem prius
sequendi fecerunt quam muro oppidi portisque appropinquarunt. Tum vero exomnibus urbis partibus orto clamore, qui longius
aberant repentino tumultu perterriti, cum hostem intra portas esse existimarent,sese ex oppido eiecerunt. Matres familiae de
muro vestem argentumque iactabant et pectore nudo prominentes passis manibusobtestabantur Romanos, ut sibi parcerent neu,
sicut Avarici fecissent, ne a mulieribus quidem atque infantibus abstinerent:nonnullae de muris per manus demissae sese
militibus tradebant. Lucius Fabius, centurio legionis VIII, quem inter suos eodie dixisse constabat excitari se Avaricensibus
praemiis neque commissurum, ut prius quisquam murum ascenderet, tres suos nactusmanipulares atque ab eis sublevatus
murum ascendit: hos ipse rursus singulos exceptans in murum extulit.

[48] Interim ei qui ad alteram partem oppidi, ut suprademonstravimus, munitionis causa convenerant, primo exaudito clamore,
inde etiam crebris nuntiis incitati, oppidum a Romanis teneri, praemissisequitibus magno concursu eo contenderunt. Eorum ut
quisque primus venerat, sub muro consistebat suorumque pugnantium numerumaugebat. Quorum cum magna multitudo
convenisset, matres familiae, quae paulo ante Romanis de muro manus tendebant,suos obtestari et more Gallico passum
capillum ostentare liberosque in conspectum proferre coeperunt. Erat Romanis necloco nec numero aequa contentio; simul et
cursu et spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integrossustinebant.

[49] Caesar, cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copiasvideret, praemetuens suis ad Titum Sextium legatum, quem
minoribus castris praesidio reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeritereduceret et sub infimo colle ab dextro latere hostium
constitueret, ut, si nostros loco depulsos vidisset, quo minus libere hostesinsequerentur terreret. Ipse paulum ex eo loco cum
legione progressus, ubi constiterat, eventum pugnae exspectabat.

[50] Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero,nostri virtute confiderent, subito sunt Aedui visi ab latere
nostris aperto, quos Caesar ab dextra parte alio ascensu manus distinendae causamiserat. Hi similitudine armorum vehementer
nostros perterruerunt, ac tametsi dextris humeris exsertis animadvertebantur,quod insigne +pacatum+ esse consuerat, tamen id
ipsum sui fallendi causa milites ab hostibus factum existimabant. Eodem temporeLucius Fabius centurio quique una murum
ascenderant circumventi atque interfecti muro praecipitabantur. MarcusPetronius, eiusdem legionis centurio, cum portam
excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iamvulneribus acceptis manipularibus suis, qui illum
secuti erant, “Quoniam,” inquit, “me una vobiscum servare nonpossum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate
gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite.”Simul in medios hostes irrupit duobusque interfectis
reliquos a porta paulum summovit. Conantibus auxiliari suis “Frustra,”inquit, “meae vitae subvenire conamini, quem iam sanguis
viresque deficiunt. Proinde abite, dum est facultas, vosque ad legionemrecipite.” Ita puguans post paulum concidit ac suis saluti
fuit.

[51] Nostri, cum undique premerentur, XLVI centurionibusamissis deiecti sunt loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio
decima tardavit, quae pro subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursusXIII legionis cohortes exceperunt, quae ex
castris minoribus eductae cum Tito Sextio legato ceperant locum superiorem.Legiones, ubi primum planitiem attigerunt, infestis
contra hostes signis constiterunt. Vercingetorix ab radicibus collis suos intramunitiones reduxit. Eo die milites sunt paulo minus
septingenti desiderati.

[52] Postero die Caesar contione advocata temeritatemcupiditatemque militum reprehendit, quod sibi ipsi iudicavissent quo
procedendum aut quid agendum videretur, neque signo recipiendi datoconstitissent neque ab tribunis militum legatisque retineri
potuissent. Euit quid iniquitas loci posset, quid ipse ad Avaricum sensisset,cum sine duce et sine equitatu deprehensis hostibus
exploratam victoriam dimisisset, ne parvum modo detrimentum in contentionepropter iniquitatem loci accideret. Quanto opere
eorum animi magnitudinem admiraretur, quos non castrorum munitiones, nonaltitudo montis, non murus oppidi tardare
potuisset, tanto opere licentiam arrogantiamque reprehendere, quod plus se quamimperatorem de victoria atque exitu rerum
sentire existimarent; nec minus se ab milite modestiam et continentiam quamvirtutem atque animi magnitudinem desiderare.

[53] Hac habita contione et ad extremam orationem confirmatismilitibus, ne ob hanc causam animo permoverentur neu quod
iniquitas loci attulisset id virtuti hostium tribuerent, eadem de profectionecogitans quae ante senserat legiones ex castris eduxit
aciemque idoneo loco constituit. Cum Vercingetorix nihil magis in aequum locumdescenderet, levi facto equestri proelio atque
secundo in castra exercitum reduxit. Cum hoc idem postero die fecisset, satis adGallicam ostentationem minuendam militumque
animos confirmandos factum existimans in Aeduos movit castra. Ne tum quideminsecutis hostibus tertio die ad flumen Elaver
venit; pontem refecit exercitumque traduxit.

[54] Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Aeduis appellatusdiscit cum omni equitatu Litaviccum ad sollicitandos Aeduos
profectum: opus esse ipsos antecedere ad confirmandam civitatem. Etsi multis iamrebus perfidiam Aeduorum perspectam
habebat atque horum discessu admaturari defectionem civitatis existimabat, tameneos retinendos non constituit, ne aut inferre
iniuriam videretur aut dare timoris aliquam suspicionem. Discedentibus hisbreviter sua in Aeduos merita euit, quos et quam
humiles accepisset, compulsos in oppida, multatos agris omnibus ereptis copiis,imposito stipendio, obsidibus summa cum
contumelia extortis, et quam in fortunam quamque in amplitudinem deduxisset, utnon solum in pristinum statum redissent, sed
omnium temporum dignitatem et gratiam antecessisse viderentur. His datismandatis eos ab se dimisit.

[55] Noviodunum erat oppidum Aeduorum ad ripas Ligerisopportuno loco positum. Huc Caesar omnes obsides Galliae,
frumentum, pecuniam publicam, suorum atque exercitus impedimentorum magnampartem contulerat; huc magnum numerum
equorum huius belli causa in Italia atque Hispania coemptum miserat. Eo cumEporedorix Viridomarusque venissent et de statu
civitatis cognovissent, Litaviccum Bibracti ab Aeduis receptum, quod est oppidumapud eos maximae auctoritatis,
Convictolitavim magistratum magnamque partem senatus ad eum convenisse, legatosad Vercingetorigem de pace et amicitia
concilianda publice missos, non praetermittendum tantum commodum existimaverunt.Itaque interfectis Novioduni custodibus
quique eo negotiandi causa convenerant pecuniam atque equos inter se partitisunt; obsides civitatum Bibracte ad magistratum
deducendos curaverunt; oppidum, quod a se teneri non posse iudicabant, ne cuiesset usui Romanis, incenderunt; frumenti quod
subito potuerunt navibus avexerunt, reliquum flumine atque incendio corruperunt.Ipsi ex finitimis regionibus copias cogere,
praesidia custodiasque ad ripas Ligeris disponere equitatumque omnibus locisiniciendi timoris causa ostentare coeperunt, si ab re
frumentaria Romanos excludere aut adductos inopia in provinciam expellerepossent. Quam ad spem multum eos adiuvabat,
quod Liger ex nivibus creverat, ut omnino vado non posse transiri videretur.

[56] Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, siesset in perficiendis pontibus periclitandum, ut prius quam essent
maiores eo coactae copiae dimicaret. Nam ut commutato consilio iter inprovinciam converteret, id ne metu quidem necessario
faciendum existimabat; cum infamia atque indignitas rei et oppositus monsCevenna viarumque difficultas impediebat, tum
maxime quod abiuncto Labieno atque eis legionibus quas una miserat vehementertimebat. Itaque admodum magnis diurnis
nocturnisque itineribus confectis contra omnium opinionem ad Ligerem venitvadoque per equites invento pro rei necessitate
opportuno, ut brachia modo atque humeri ad sustinenda arma liberi ab aqua essepossent, disposito equitatu qui vim fluminis
refringeret, atque hostibus primo aspectu perturbatis, incolumem exercitumtraduxit frumentumque in agris et pecoris copiam
nactus repleto his rebus exercitu iter in Senones facere instituit.

[57] Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo supplemento,quod nuper ex Italia venerat, relicto Agedinci, ut esset
impedimentis praesidio, cum quattuor legionibus Lutetiam proficiscitur. Id estoppidum Parisiorum, quod positum est in insula
fluminis Sequanae. Cuius adventu ab hostibus cognito magnae ex finitimiscivitatibus copiae convenerunt. Summa imperi traditur
Camulogeno Aulerco, qui prope confectus aetate tamen propter singularemscientiam rei militaris ad eum est honorem evocatus.
Is cum animadvertisset perpetuam esse paludem, quae influeret in Sequanam atqueillum omnem locum magnopere impediret,
hic consedit nostrosque transitu prohibere instituit.

[58] Labienus primo vineas agere, cratibus atque aggerepaludem explere atque iter munire conabatur. Postquam id difficilius
confieri animadvertit, silentio e castris tertia vigilia egressus eodem quovenerat itinere Metiosedum pervenit. Id est oppidum
Senonum in insula Sequanae positum, ut paulo ante de Lutetia diximus. Deprensisnavibus circiter quinquaginta celeriterque
coniunctis atque eo militibus iniectis et rei novitate perterritis oppidanis,quorum magna pars erat ad bellum evocata, sine
contentione oppido potitur. Refecto ponte, quem superioribus diebus hostesresciderant, exercitum traducit et secundo flumine
ad Lutetiam iter facere coepit. Hostes re cognita ab eis, qui Metiosedofugerant, Lutetiam incendi pontesque eius oppidi rescindi
iubent; ipsi profecti a palude ad ripas Sequanae e regione Lutetiae contraLabieni castra considunt.

[59] Iam Caesar a Gergovia discessisse audiebatur, iam deAeduorum defectione et secundo Galliae motu rumores adferebantur,
Gallique in colloquiis interclusum itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenticoactum in provinciam contendisse confirmabant.
Bellovaci autem defectione Aeduorum cognita, qui ante erant per se infideles,manus cogere atque aperte bellum parare
coeperunt. Tum Labienus tanta rerum commutatione longe aliud sibi capiendumconsilium atque antea senserat intellegebat,
neque iam, ut aliquid adquireret proelioque hostes lacesseret, sed ut incolumemexercitum Agedincum reduceret, cogitabat.
Namque altera ex parte Bellovaci, quae civitas in Gallia maximam habet opinionemvirtutis, instabant, alteram Camulogenus
parato atque instructo exercitu tenebat; tum legiones a praesidio atqueimpedimentis interclusas maximum flumen distinebat.
Tantis subito difficultatibus obiectis ab animi virtute auxilium petendumvidebat.

[60] Sub vesperum consilio convocato cohortatus ut ea quaeimperasset diligenter industrieque administrarent, naves, quas
Metiosedo deduxerat, singulas equitibus Romanis attribuit, et prima confectavigilia quattuor milia passuum secundo flumine
silentio progredi ibique se exspectari iubet. Quinque cohortes, quas minimefirmas ad dimicandum esse existimabat, castris
praesidio relinquit; quinque eiusdem legionis reliquas de media nocte cumomnibus impedimentis adverso flumine magno
tumultu proficisci imperat. Conquirit etiam lintres: has magno sonitu remorumincitatus in eandem partem mittit. Ipse post paulo
silentio egressus cum tribus legionibus eum locum petit quo naves appelliiusserat.

[61] Eo cum esset ventum, exploratores hostium, ut omnifluminis parte erant dispositi, inopinantes, quod magna subito erat
coorta tempestas, ab nostris opprimumtur; exercitus equitatusque equitibusRomanis administrantibus, quos ei negotio
praefecerat, celeriter transmittitur. Vno fere tempore sub lucem hostibusnuntiatur in castris Romanorum praeter consuetudinem
tumultuari et magnum ire agmen adverso flumine sonitumque remorum in eadem parteexaudiri et paulo infra milites navibus
transportari. Quibus rebus auditis, quod existimabant tribus locis transirelegiones atque omnes perturbatos defectione Aeduorum
fugam parare, suas quoque copias in tres partes distribuerunt. Nam praesidio eregione castrorum relicto et parva manu
Metiosedum versus missa, quae tantum progrediatur, quantum naves processissent,reliquas copias contra Labienum duxerunt.

[62] Prima luce et nostri omnes erant transportati, et hostiumacies cernebatur. Labienus milites cohortatus ut suae pristinae
virtutis et secundissimorum proeliorum retinerent memoriam atque ipsum Caesarem,cuius ductu saepe numero hostes
superassent, praesentem adesse existimarent, dat signum proeli. Primo concursuab dextro cornu, ubi septima legio constiterat,
hostes pelluntur atque in fugam coniciuntur; ab sinistro, quem locum duodecimalegio tenebat, cum primi ordines hostium
transfixi telis concidissent, tamen acerrime reliqui resistebant, nec dabatsuspicionem fugae quisquam. Ipse dux hostium
Camulogenus suis aderat atque eos cohortabatur. Incerto nunc etiam exituvictoriae, cum septimae legionis tribunis esset
nuntiatum quae in sinistro cornu gererentur, post tergum hostium legionemostenderunt signaque intulerunt. Ne eo quidem
tempore quisquam loco cessit, sed circumventi omnes interfectique sunt. Eandemfortunam tulit Camulogenus. At ei qui
praesidio contra castra Labieni erant relicti, cum proelium commissum audissent,subsidio suis ierunt collemque ceperunt, neque
nostrorum militum victorum impetum sustinere potuerunt. Sic cum suis fugientibuspermixti, quos non silvae montesque
texerunt, ab equitatu sunt interfecti. Hoc negotio confecto Labienus revertiturAgedincum, ubi impedimenta totius exercitus
relicta erant: inde cum omnibus copiis ad Caesarem pervenit.

[63] Defectione Aeduorum cognita bellum augetur. Legationes inomnes partes circummittuntur: quantum gratia, auctoritate,
pecunia valent, ad sollicitandas civitates nituntur; nacti obsides, quos Caesarapud eos deposuerat, horum supplicio dubitantes
territant. Petunt a Vercingetorige Aedui ut ad se veniat rationesque belligerendi communicet. Re impetrata contendunt ut ipsis
summa imperi tradatur, et re in controversiam deducta totius Galliae conciliumBibracte indicitur. Eodem conveniunt undique
frequentes. Multitudinis suffragiis res permittitur: ad unum omnesVercingetorigem probant imperatorem. Ab hoc concilio Remi,
Lingones, Treveri afuerunt: illi, quod amicitiam Romanorum sequebantur; Treveri,quod aberant longius et ab Germanis
premebantur, quae fuit causa quare toto abessent bello et neutris auxiliamitterent. Magno dolore Aedui ferunt se deiectos
principatu, queruntur fortunae commutationem et Caesaris indulgentiam in serequirunt, neque tamen suscepto bello suum
consilium ab reliquis separare audent. Inviti summae spei adulescentesEporedorix et Viridomarus Vercingetorigi parent.

[64] Ipse imperat reliquis civitatibus obsides diemque ei reiconstituit. Omnes equites, quindecim milia numero, celeriter
convenire iubet; peditatu quem antea habuerit se fore contentum dicit, nequefortunam temptaturum aut in acie dimicaturum,
sed, quoniam abundet equitatu, perfacile esse factu frumentationibuspabulationibusque Romanos prohibere, aequo modo animo
sua ipsi frumenta corrumpant aedificiaque incendant, qua rei familiaris iacturaperpetuum imperium libertatemque se consequi
videant. His constitutis rebus Aeduis Segusiavisque, qui sunt finitimiprovinciae, decem milia peditum imperat; huc addit equites
octingentos. His praeficit fratrem Eporedorigis bellumque inferri Allobrogibusiubet. Altera ex parte Gabalos proximosque pagos
Arvernorum in Helvios, item Rutenos Cadurcosque ad fines Volcarum Arecomicorumdepopulandos mittit. Nihilo minus
clandestinis nuntiis legationibusque Allobrogas sollicitat, quorum mentes nondumab superiore bello resedisse sperabat. Horum
principibus pecunias, civitati autem imperium totius provinciae pollicetur.

[65] Ad hos omnes casus provisa erant praesidia cohortiumduarum et viginti, quae ex ipsa provincia ab Lucio Caesare legato ad
omnes partes opponebantur. Helvii sua sponte cum finitimis proelio congressipelluntur et Gaio Valerio Donnotauro, Caburi filio,
principe civitatis, compluribusque aliis interfectis intra oppida ac muroscompelluntur. Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis
praesidiis magna cum cura et diligentia suos fines tuentur. Caesar, quod hostesequitatu superiores esse intellegebat et interclusis
omnibus itineribus nulla re ex provincia atque Italia sublevari poterat, transRhenum in Germaniam mittit ad eas civitates quas
superioribus annis pacaverat, equitesque ab his arcessit et levis armaturaepedites, qui inter eos proeliari consuerant. Eorum
adventu, quod minus idoneis equis utebantur, a tribunis militum reliquisqueequitibus Romanis atque evocatis equos sumit
Germanisque distribuit.

[66] Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Arvernisequitesque qui toti Galliae erant imperati conveniunt. Magno
horum coacto numero, cum Caesar in Sequanos per extremos Lingonum fines iterfaceret, quo facilius subsidium provinciae
ferri posset, circiter milia passuum decem ab Romanis trinis castrisVercingetorix consedit convocatisque ad concilium praefectis
equitum venisse tempus victoriae demonstrat. Fugere in provinciam RomanosGalliaque excedere. Id sibi ad praesentem
obtinendam libertatem satis esse; ad reliqui temporis pacem atque otium parumprofici: maioribus enim coactis copiis reversuros
neque finem bellandi facturos. Proinde agmine impeditos adorirantur. Si peditessuis auxilium ferant atque in eo morentur, iter
facere non posse; si, id quod magis futurum confidat, relictis impedimentis suaesaluti consulant, et usu rerum necessariarum et
dignitate spoliatum iri. Nam de equitibus hostium, quin nemo eorum progredi modoextra agmen audeat, et ipsos quidem non
debere dubitare, et quo maiore faciant animo, copias se omnes pro castrishabiturum et terrori hostibus futurum. Conclamant
equites sanctissimo iureiurando confirmari oportere, ne tecto recipiatur, ne adliberos, ne ad parentes, ad uxorem aditum habeat,
qui non bis per agmen hostium perequitasset.

[67] Probata re atque omnibus iureiurando adactis postero diein tres partes distributo equitatu duae se acies ab duobus lateribus
ostendunt, una primo agmine iter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suumquoque equitatum tripertito divisum contra
hostem ire iubet. Pugnatur una omnibus in partibus. Consistit agmen; impedimentaintra legiones recipiuntur. Si qua in parte
nostri laborare aut gravius premi videbantur, eo signa inferri Caesar aciemqueconstitui iubebat; quae res et hostes ad
insequendum tardabat et nostros spe auxili confirmabat. Tandem Germani ab dextrolatere summum iugum nacti hostes loco
depellunt; fugientes usque ad flumen, ubi Vercingetorix cum pedestribus copiisconsederat, persequuntur compluresque
interficiunt. Qua re animadversa reliqui ne circumirentur veriti se fugaemandant. Omnibus locis fit caedes. Tres nobilissimi
Aedui capti ad Caesarem perducuntur: Cotus, praefectus equitum, quicontroversiam cum Convictolitavi proximis comitiis
habuerat, et Cavarillus, qui post defectionem Litavicci pedestribus copiispraefuerat, et Eporedorix, quo duce ante adventum
Caesaris Aedui cum Sequanis bello contenderant.

[68] Fugato omni equitatu Vercingetorix copias, ut pro castriscollocaverat, reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidum
Mandubiorum, iter facere coepit celeriterque impedimenta ex castris educi et sesubsequi iussit. Caesar impedimentis in
proximum collem deductis, duabus legionibus praesidio relictis, secutus quantumdiei tempus est passum, circiter tribus milibus
hostium ex novissimo agmine interfectis altero die ad Alesiam castra fecit.Perspecto urbis situ perterritisque hostibus, quod
equitatu, qua maxime parte exercitus confidebant, erant pulsi, adhortatus adlaborem milites circumvallare instituit.

[69] Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo admodum editoloco, ut nisi obsidione expugnari non posse videretur; cuius
collis radices duo duabus ex partibus flumina subluebant. Ante id oppidumplanities circiter milia passuum tria in longitudinem
patebat: reliquis ex omnibus partibus colles mediocri interiecto spatio parialtitudinis fastigio oppidum cingebant. Sub muro, quae
pars collis ad orientem solem spectabat, hunc omnem locum copiae Gallorumcompleverant fossamque et maceriam sex in
altitudinem pedum praeduxerant. Eius munitionis quae ab Romanis instituebaturcircuitus XI milia passuum tenebat. Castra
opportunis locis erant posita ibique castella viginti tria facta, quibus incastellis interdiu stationes ponebantur, ne qua subito
eruptio fieret: haec eadem noctu excubitoribus ac firmis praesidiis tenebantur.

[70] Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie,quam intermissam collibus tria milia passuum in longitudinem patere
supra demonstravimus. Summa vi ab utrisque contenditur. Laborantibus nostrisCaesar Germanos summittit legionesque pro
castris constituit, ne qua subito irruptio ab hostium peditatu fiat. Praesidiolegionum addito nostris animus augetur: hostes in
fugam coniecti se ipsi multitudine impediunt atque angustioribus portis relictiscoacervantur. Germani acrius usque ad munitiones
sequuntur. Fit magna caedes: nonnulli relictis equis fossam transire et maceriamtranscendere conantur. Paulum legiones Caesar
quas pro vallo constituerat promoveri iubet. Non minus qui intra munitioneserant perturbantur Galli: veniri ad se confestim
existimantes ad arma conclamant; nonnulli perterriti in oppidum irrumpunt.Vercingetorix iubet portas claudi, ne castra nudentur.
Multis interfectis, compluribus equis captis Germani sese recipiunt.

[71] Vercingetorix, priusquam munitiones ab Romanisperficiantur, consilium capit omnem ab se equitatum noctu dimittere.
Discedentibus mandat ut suam quisque eorum civitatem adeat omnesque qui peraetatem arma ferre possint ad bellum cogant.
Sua in illos merita proponit obtestaturque ut suae salutis rationem habeant neuse optime de communi libertate meritum in
cruciatum hostibus dedant. Quod si indiligentiores fuerint, milia hominumdelecta octoginta una secum interitura demonstrat.
Ratione inita se exigue dierum triginta habere frumentum, sed paulo etiamlongius tolerari posse parcendo. His datis mandatis,
qua opus erat intermissum, secunda vigilia silentio equitatum mittit. Frumentumomne ad se referri iubet; capitis poenam eis qui
non paruerint constituit: pecus, cuius magna erat copia ab Mandubiis compulsa,viritim distribuit; frumentum parce et paulatim
metiri instituit; copias omnes quas pro oppido collocaverat in oppidum recepit.His rationibus auxilia Galliae exspectare et bellum
parat administrare.

[72] Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis, Caesarhaec genera munitionis instituit. Fossam pedum viginti directis lateribus
duxit, ut eius fossae solum tantundem pateret quantum summae fossae labradistarent. Reliquas omnes munitiones ab ea fossa
pedes quadringentos reduxit, [id] hoc consilio, quoniam tantum esset necessariospatium complexus, nec facile totum corpus
corona militum cingeretur, ne de improviso aut noctu ad munitiones hostiummultitudo advolaret aut interdiu tela in nostros operi
destinatos conicere possent. Hoc intermisso spatio duas fossas quindecim pedeslatas, eadem altitudine perduxit, quarum
interiorem campestribus ac demissis locis aqua ex flumine derivata complevit.Post eas aggerem ac vallum duodecim pedum
exstruxit. Huic loricam pinnasque adiecit grandibus cervis eminentibus adcommissuras pluteorum atque aggeris, qui ascensum
hostium tardarent, et turres toto opere circumdedit, quae pedes LXXX inter sedistarent.

[73] Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantasmunitiones fieri necesse deminutis nostris copiis quae longius ab
castris progrediebantur: ac non numquam opera nostra Galli temptare atqueeruptionem ex oppido pluribus portis summa vi
facere conabantur. Quare ad haec rursus opera addendum Caesar putavit, quominore numero militum munitiones defendi
possent. Itaque truncis arborum aut admodum firmis ramis abscisis atque horumdelibratis ac praeacutis cacuminibus perpetuae
fossae quinos pedes altae ducebantur. Huc illi stipites demissi et ab infimorevincti, ne revelli possent, ab ramis eminebant. Quini
erant ordines coniuncti inter se atque implicati; quo qui intraverant, se ipsiacutissimis vallis induebant. Hos cippos appellabant.
Ante quos obliquis ordinibus in quincuncem dispositis scrobes tres inaltitudinem pedes fodiebantur paulatim angustiore ad
infimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine ab summo praeacutiet praeusti demittebantur, ita ut non amplius
digitis quattuor ex terra eminerent; simul confirmandi et stabiliendi causasinguli ab infimo solo pedes terra exculcabantur, reliqua
pars scrobis ad occultandas insidias viminibus ac virgultis integebatur. Huiusgeneris octoni ordines ducti ternos inter se pedes
distabant. Id ex similitudine floris lilium appellabant. Ante haec taleae pedemlongae ferreis hamis infixis totae in terram
infodiebantur mediocribusque intermissis spatiis omnibus locis disserebantur;quos stimulos nominabant.

[74] His rebus perfectis regiones secutus quam potuitaequissimas pro loci natura quattuordecim milia passuum complexus pares
eiusdem generis munitiones, diversas ab his, contra exteriorem hostem perfecit,ut ne magna quidem multitudine, si ita accidat,
munitionum praesidia circumfundi possent; ac ne cum periculo ex castris egredicogatur, dierum triginta pabulum frumentumque
habere omnes convectum iubet.

[75] Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli concilio principumindicto non omnes eos qui arma ferre possent, ut censuit
Vercingetorix, convocandos statuunt, sed certum numerum cuique ex civitateimperandum, ne tanta multitudine confusa nec
moderari nec discernere suos nec frumentandi rationem habere possent. ImperantAeduis atque eorum clientibus, Segusiavis,
Ambivaretis, Aulercis Brannovicibus, Blannoviis, milia XXXV; parem numerumArvernis adiunctis Eleutetis, Cadurcis, Gabalis,
Vellaviis, qui sub imperio Arvernorum esse consuerunt; Sequanis, Senonibus,Biturigibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus
duodena milia; Bellovacis X; totidem Lemovicibus; octona Pictonibus et Turoniset Parisiis et Helvetiis; [Suessionibus,]
Ambianis, Mediomatricis, Petrocoriis, Nerviis, Morinis, Nitiobrigibus quinamilia; Aulercis Cenomanis totidem; Atrebatibus [IIII
milibus]; Veliocassis, Lexoviis et Aulercis Eburovicibus terna; Rauracis etBoiis bina; [XXX milia] universis civitatibus, quae
Oceanum attingunt quaeque eorum consuetudine Armoricae appellantur, quo sunt innumero Curiosolites, Redones, Ambibarii,
Caletes, Osismi, Veneti, Lemovices, Venelli. Ex his Bellovaci suum numerum noncompleverunt, quod se suo nomine atque
arbitrio cum Romanis bellum gesturos dicebant neque cuiusquam imperioobtemperaturos; rogati tamen ab Commio pro eius
hospitio duo milia una miserunt.

[76] Huius opera Commi, ut antea demonstravimus, fideli atqueutili superioribus annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille
pro meritis civitatem eius immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat atqueipsi Morinos attribuerat. Tamen tanta universae
Galliae consensio fuit libertatis vindicandae et pristinae belli laudisrecuperandae, ut neque beneficiis neque amicitiae memoria
moverentur, omnesque et animo et opibus in id bellum incumberent. Coactisequitum VIII milibus et peditum circiter CCL haec
in Aeduorum finibus recensebantur, numerusque inibatur, praefecticonstituebantur. Commio Atrebati, Viridomaro et
Eporedorigi Aeduis, Vercassivellauno Arverno, consobrino Vercingetorigis, summaimperi traditur. His delecti ex civitatibus
attribuuntur, quorum consilio bellum administraretur. Omnes alacres et fiduciaepleni ad Alesiam proficiscuntur, neque erat
omnium quisquam qui aspectum modo tantae multitudinis sustineri possearbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex oppido
eruptione pugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque cernerentur.

[77] At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, quaauxilia suorum exspectaverant, consumpto omni frumento, inscii quid in
Aeduis gereretur, concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant. Acvariis dictis sententiis, quarum pars deditionem,
pars, dum vires suppeterent, eruptionem censebat, non praetereunda oratioCritognati videtur propter eius singularem et
nefariam crudelitatem. Hic summo in Arvernis ortus loco et magnae habitusauctoritatis, “Nihil,” inquit, “de eorum sententia
dicturus sum, qui turpissimam servitutem deditionis nomine appellant, neque hoshabendos civium loco neque ad concilium
adhibendos censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionem probant; quorum inconsilio omnium vestrum consensu pristinae
residere virtutis memoria videtur. Animi est ista mollitia, non virtus,paulisper inopiam ferre non posse. Qui se ultro morti
offerant facilius reperiuntur quam qui dolorem patienter ferant. Atque ego hancsententiam probarem (tantum apud me dignitas
potest), si nullam praeterquam vitae nostrae iacturam fieri viderem: sed inconsilio capiendo omnem Galliam respiciamus, quam
ad nostrum auxilium concitavimus. Quid hominum milibus LXXX uno loco interfectispropinquis consanguineisque nostris animi
fore existimatis, si paene in ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur?Nolite hos vestro auxilio exspoliare, qui vestrae salutis
causa suum periculum neglexerunt, nec stultitia ac temeritate vestra aut animiimbecillitate omnem Galliam prosternere et
perpetuae servituti subicere. An, quod ad diem non venerunt, de eorum fideconstantiaque dubitatis? Quid ergo? Romanos in illis
ulterioribus munitionibus animine causa cotidie exerceri putatis? Si illorumnuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto,
his utimini testibus appropinquare eorum adventum; cuius rei timore exterritidiem noctemque in opere versantur. Quid ergo mei
consili est? Facere, quod nostri maiores nequaquam pari bello CimbrorumTeutonumque fecerunt; qui in oppida compulsi ac
simili inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles videbanturvitam toleraverunt neque se hostibus tradiderunt.
Cuius rei si exemplum non haberemus, tamen libertatis causa institui et posterisprodi pulcherrimum iudicarem. Nam quid illi
simile bello fuit? Depopulata Gallia Cimbri magnaque illata calamitate finibusquidem nostris aliquando excesserunt atque alias
terras petierunt; iura, leges, agros, libertatem nobis reliquerunt. Romani veroquid petunt aliud aut quid volunt, nisi invidia
adducti, quos fama nobiles potentesque bello cognoverunt, horum in agriscivitatibusque considere atque his aeternam iniungere
servitutem? Neque enim ulla alia condicione bella gesserunt. Quod si ea quae inlonginquis nationibus geruntur ignoratis, respicite
finitimam Galliam, quae in provinciam redacta iure et legibus commutatissecuribus subiecta perpetua premitur servitute.”

[78] Sententiis dictis constituunt ut ei qui valetudine autaetate inutiles sunt bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur,
quam ad Critognati sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilio, sires cogat atque auxilia morentur, quam aut
deditionis aut pacis subeundam condicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant,cum liberis atque uxoribus exire coguntur.
Hi, cum ad munitiones Romanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant,ut se in servitutem receptos cibo iuvarent.
At Caesar dispositis in vallo custodibus recipi prohibebat.

[79] Interea Commius reliquique duces quibus summa imperipermissa erat cum omnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colle
exteriore occupato non longius mille passibus ab nostris munitionibus considunt.Postero die equitatu ex castris educto omnem
eam planitiem, quam in longitudinem tria milia passuum patere demonstravimus,complent pedestresque copias paulum ab eo
loco abditas in locis superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesia despectusin campum. Concurrunt his auxiliis visis; fit
gratulatio inter eos, atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaqueproductis copiis ante oppidum considunt et proximam
fossam cratibus integunt atque aggere explent seque ad eruptionem atque omnescasus comparant.

[80] Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionumdisposito, ut, si usus veniat, suum quisque locum teneat et noverit,
equitatum ex castris educi et proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris,quae summum undique iugum tenebant,
despectus, atque omnes milites intenti pugnae proventum exspectabant. Galliinter equites raros sagittarios expeditosque levis
armaturae interiecerant, qui suis cedentibus auxilio succurrerent et nostrorumequitum impetus sustinerent. Ab his complures de
improviso vulnerati proelio excedebant. Cum suos pugna superiores esse Galliconfiderent et nostros multitudine premi viderent,
ex omnibus partibus et ei qui munitionibus continebantur et hi qui ad auxiliumconvenerant clamore et ululatu suorum animos
confirmabant. Quod in conspectu omnium res gerebatur neque recte ac turpiterfactum celari poterat, utrosque et laudis
cupiditas et timor ignominiae ad virtutem excitabant. Cum a meridie prope adsolis occasum dubia victoria pugnaretur, Germani
una in parte confertis turmis in hostes impetum fecerunt eosque propulerunt;quibus in fugam coniectis sagittarii circumventi
interfectique sunt. Item ex reliquis partibus nostri cedentes usque ad castrainsecuti sui colligendi facultatem non dederunt. At ei
qui ab Alesia processerant maesti prope victoria desperata se in oppidumreceperunt.

[81] Vno die intermisso Galli atque hoc spatio magno cratium,scalarum, harpagonum numero effecto media nocte silentio ex
castris egressi ad campestres munitiones accedunt. Subito clamore sublato, quasignificatione qui in oppido obsidebantur de suo
adventu cognoscere possent, crates proicere, fundis, sagittis, lapidibus nostrosde vallo proturbare reliquaque quae ad
oppugnationem pertinent parant administrare. Eodem tempore clamore exaudito dattuba signum suis Vercingetorix atque ex
oppido educit. Nostri, ut superioribus diebus, ut cuique erat locus attributus,ad munitiones accedunt; fundis librilibus sudibusque
quas in opere disposuerant ac glandibus Gallos proterrent. Prospectu tenebrisadempto multa utrimque vulnera accipiuntur.
Complura tormentis tela coniciuntur. At Marcus Antonius et Gaius Treboniuslegati, quibus hae partes ad defendendum
obvenerant, qua ex parte nostros premi intellexerant, his auxilio exulterioribus castellis deductos summittebant.

[82] Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudinetelorum proficiebant; posteaquam propius successerunt, aut se
stimulis inopinantes induebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut exvallo ac turribus traiecti pilis muralibus interibant.
Multis undique vulneribus acceptis nulla munitione perrupta, cum lux appeteret,veriti ne ab latere aperto ex superioribus castris
eruptione circumvenirentur, se ad suos receperunt. At interiores, dum ea quae aVercingetorige ad eruptionem praeparata erant
proferunt, priores fossas explent, diutius in his rebus administrandis moratiprius suos discessisse cognoverunt, quam
munitionibus appropinquarent. Ita re infecta in oppidum reverterunt.

[83] Bis magno cum detrimento repulsi Galli quid agantconsulunt; locorum peritos adhibent: ex his superiorum castrorum situs
munitionesque cognoscunt. Erat a septentrionibus collis, quem proptermagnitudinem circuitus opere circumplecti non potuerant
nostri: necessario paene iniquo loco et leniter declivi castra fecerunt. HaecGaius Antistius Reginus et Gaius Caninius Rebilus
legati cum duabus legionibus obtinebant. Cognitis per exploratores regionibusduces hostium LX milia ex omni numero deligunt
earum civitatum quae maximam virtutis opinionem habebant; quid quoque pacto agiplaceat occulte inter se constituunt; adeundi
tempus definiunt, cum meridies esse videatur. His copiis VercassivellaunumArvernum, unum ex quattuor ducibus, propinquum
Vercingetorigis, praeficiunt. Ille ex castris prima vigilia egressus propeconfecto sub lucem itinere post montem se occultavit
militesque ex nocturno labore sese reficere iussit. Cum iam meridiesappropinquare videretur, ad ea castra quae supra
demonstravimus contendit; eodemque tempore equitatus ad campestres munitionesaccedere et reliquae copiae pro castris sese
ostendere coeperunt.

[84] Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppidoegreditur; crates, longurios, musculos, falces reliquaque quae
eruptionis causa paraverat profert. Pugnatur uno tempore omnibus locis, atqueomnia temptantur: quae minime visa pars firma
est, huc concurritur. Romanorum manus tantis munitionibus distinetur nec facilepluribus locis occurrit. Multum ad terrendos
nostros valet clamor, qui post tergum pugnantibus exstitit, quod suum periculumin aliena vident salute constare: omnia enim
plerumque quae absunt vehementius hominum mentes perturbant.

[85] Caesar idoneum locum nactus quid quaque ex parte geraturcognoscit; laborantibus summittit. Vtrisque ad animum occurrit
unum esse illud tempus, quo maxime contendi conveniat: Galli, nisi perfregerintmunitiones, de omni salute desperant; Romani,
si rem obtinuerint, finem laborum omnium exspectant. Maxime ad superioresmunitiones laboratur, quo Vercassivellaunum
missum demonstravimus. Iniquum loci ad declivitatem fastigium magnum habetmomentum. Alii tela coniciunt, alii testudine
facta subeunt; defatigatis in vicem integri succedunt. Agger ab universis inmunitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea
quae in terra occultaverant Romani contegit; nec iam arma nostris nec viressuppetunt.

[86] His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohortibus sexsubsidio laborantibus mittit: imperat, si sustinere non posset,
deductis cohortibus eruptione pugnaret; id nisi necessario ne faciat. Ipse aditreliquos, cohortatur ne labori succumbant; omnium
superiorum dimicationum fructum in eo die atque hora docet consistere.Interiores desperatis campestribus locis propter
magnitudinem munitionum loca praerupta ex ascensu temptant: huc ea quaeparaverant conferunt. Multitudine telorum ex
turribus propugnantes deturbant, aggere et cratibus fossas explent, falcibusvallum ac loricam rescindunt.

[87] Mittit primo Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar,post cum aliis Gaium Fabium legatum; postremo ipse, cum
vehementius pugnaretur, integros subsidio adducit. Restituto proelio ac repulsishostibus eo quo Labienum miserat contendit;
cohortes quattuor ex proximo castello deducit, equitum partem sequi, partemcircumire exteriores munitiones et ab tergo hostes
adoriri iubet. Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim hostiumsustinere poterant, coactis una XL cohortibus, quas
ex proximis praesidus deductas fors obtulit, Caesarem per nuntios facitcertiorem quid faciendum existimet. Accelerat Caesar, ut
proelio intersit.

[88] Eius adventu ex colore vestitus cognito, quo insigni inproeliis uti consuerat, turmisque equitum et cohortibus visis quas se
sequi iusserat, ut de locis superioribus haec declivia et devexa cernebantur,hostes proelium committunt. Vtrimque clamore
sublato excipit rursus ex vallo atque omnibus munitionibus clamor. Nostriomissis pilis gladiis rem gerunt. Repente post tergum
equitatus cernitur; cohortes aliae appropinquant. Hostes terga vertunt;fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes. Sedulius,
dux et princeps Lemovicum, occiditur; Vercassivellaunus Arvernus vivus in fugacomprehenditur; signa militaria septuaginta
quattuor ad Caesarem referuntur: pauci ex tanto numero se incolumes in castrarecipiunt. Conspicati ex oppido caedem et fugam
suorum desperata salute copias a munitionibus reducunt. Fit protinus hac reaudita ex castris Gallorum fuga. Quod nisi crebris
subsidiis ac totius diei labore milites essent defessi, omnes hostium copiaedeleri potuissent. De media nocte missus equitatus
novissimum agmen consequitur: magnus numerus capitur atque interficitur; reliquiex fuga in civitates discedunt.

[89] Postero die Vercingetorix concilio convocato id bellum sesuscepisse non suarum necessitatium, sed communis libertatis
causa demonstrat, et quoniam sit fortunae cedendum, ad utramque rem se illisofferre, seu morte sua Romanis satisfacere seu
vivum tradere velint. Mittuntur de his rebus ad Caesarem legati. Iubet armatradi, principes produci. Ipse in munitione pro castris
consedit: eo duces producuntur; Vercingetorix deditur, arma proiciuntur.Reservatis Aeduis atque Arvernis, si per eos civitates
reciperare posset, ex reliquis captivis toto exercitui capita singula praedaenomine distribuit.

[90] His rebus confectis in Aeduos proficiscitur; civitatemrecipit. Eo legati ab Arvernis missi quae imperaret se facturos
pollicentur. Imperat magnum numerum obsidum. Legiones in hiberna mittit.Captivorum circiter viginti milia Aeduis Arvernisque
reddit. Titum Labienum duabus cum legionibus et equitatu in Sequanos proficisciiubet: huic Marcum Sempronium Rutilum
attribuit. Gaium Fabium legatum et Lucium Minucium Basilum cum legionibus duabusin Remis collocat, ne quam ab finitimis
Bellovacis calamitatem accipiant. Gaium Antistium Reginum in Ambivaretos, TitumSextium in Bituriges, Gaium Caninium
Rebilum in Rutenos cum singulis legionibus mittit. Quintum Tullium Ciceronem etPublium Sulpicium Cabilloni et Matiscone in
Aeduis ad Ararim rei frumentariae causa collocat. Ipse Bibracte hiemareconstituit. His litteris cognitis Romae dierum viginti
supplicatio redditur.